Cytrusy: rośliny, drzewka i owoce cytrusowe

Cytrusy to drzewa lub krzewy wiecznie zielone z rodziny rutowatych, rosnące od kilku do kilkunastu metrów, pochodzące najprawdopodobniej z Indii, północnych Chin i Indonezji. Niektóre badania wykazują też, że pochodzenie cytrusów może wiązać się z takimi miejscami jak Australia, Nowa Kaledonia czy Nowa Gwinea.

Kilka słów o uprawie cytrusów

Historia uprawy roślin cytrusowych rozpoczyna się około 4000 lat temu, jednak cytrusy ewoluowały na przestrzeni wieków już od około 15 milionów lat. W połowie tego czasu wykształcił się odrębny, różniący się rodzaj, który dziś jest znany jako Poncirus Trifoliata.

Gatunki cytrusów

Obecnie uprawiane gatunki cytrusów wywodzą się od trzech prastarych gatunków:

• Pomelo „Citrus Maxima”
• Mandarynka „Citrus Reticulata”
• Cytron „Citrus Medica”.

Wszystkie cytrusy są mieszańcami, powstałymi przez parę tysięcy lat, od tych oryginalnych gatunków.

Sprowadzanie cytrusów do Europy

Pierwsza roślina cytrusowa uprawiana w Europie to Cytron, który został odkryty podczas wypraw Aleksandra Wielkiego w Indiach w IV wieku p.n.e. i sprowadzony stamtąd w I wieku n.e. przez Greków.

Hybrydę pomelo i mandarynki – pomarańczę gorzką oraz cytrynędo Europy sprowadzili Arabowie podczas ich marszu na zachód w X wieku.

Cytrusy te zaczęły być uprawiane wzdłuż wybrzeża północnej Afryki, południowej Hiszpanii i na Sycylii. W X wieku cytryna „citrus limon” zrobiła się popularna i uprawiana również w Palestynie, Libanie, Egipcie i Syrii.

Wraz z upływem czasu powstawało wiele nowych gatunków cytrusów przez łatwe mieszanie się gatunków i hybryd.

W XV wieku do Europy dotarły pomarańcze słodkie sprowadzone przez Portugalczyków z Indonezji. Cytrusy te zostały rozpropagowane w krajach śródziemnomorskich i zyskały dużą popularność ze względu na ich lepszy od pomarańczy gorzkiej smak.

Dopiero na początku XIX przez XX wiek cytrusy zostały uprawiane na dużą, komercyjną skalę w zorganizowany sposób. Wtedy też powstało wiele nowych odmian, które z powodzeniem zaczęły być uprawiane również za oceanem.

Wprowadzono klementynki, grejpfruty, kumkwaty, mandarynki deliciosa, limety, które w cytrusowych sadach
uprawiane są do dziś.

Cytrusy w Polsce

Podejrzewa się, że drzewka i owoce cytrusowe pojawiły się w Polsce około XV wieku. Raczej nie były znane w okresie Średniowiecza w naszym kraju. Na początku stosowane były jako dodatek do potraw.

Znamy wzmianki o pomarańczach dodawanych do pieczeni na dworze króla Zygmunta I. Tak czy inaczej cytrusy w Polsce były w tamtejszych czasach rarytasem i dostępne tylko dla elit.

W XVI wieku przywożono pomarańcze do polskich portów, pochodzące z Portugalii i Hiszpanii, głównie dla królów i wysokich dostojników.

W dobie renesansu na dwory królewskie sprowadzano drzewka cytrusowe, które uprawiane były w ocieplanych oranżeriach.

Opis botaniczny – charakterystyka

Cytrusy należą do rodziny rutowatych (Rutaceae) i obejmuje cytryny, pomarańcze, mandarynki, pompele, grejpfruty oraz wiele krzyżówek.

Rodzina Rutowatych liczy około 140 rodzajów i ponad 1300 gatunków. Są to wiecznie zielone drzewa lub krzewy, rosnące w klimacie subtropikalnym lub tropikalnym.

Do rodzaju Citrus oprócz dobrze przez nas znanych i uprawianych jadalnych cytrusów, należą również cytrusy, które nie nadają się do spożycia – jak np. Poncirus Trifoliata.

Do rodzaju Citrus nie należą uważane jako cytrusy – kumkwaty, choć mogą się z nimi krzyżować i posiadają większość wspólnych cech.

Zaliczane są one do rodzaju Fortunella. Z cytrusami spokrewniona jest także Muraja należąca do rodzaju Murraya.

Owoce cytrusowe

Owoc cytrusa – inaczej hesperidium jest jagodą podzieloną na segmenty, wypełnioną miąższem, sokiem i pestkami.

Owoce cytrusowe otoczone są skórką, w zależności od gatunku może ona być bardzo gruba. Skórka owoców cytrusowych jest, za wyjątkiem skórki kumkwata, niejadalna, ponieważ jest zwykle bardzo kwaśna lub gorzka.

Kolor owoców cytrusowych różni się w różnych stadiach dojrzewania i u różnych gatunków. Z reguły jest on zielony, żółty, pomarańczowy po pomarańczowoczerwony.

W smaku owoce cytrusowe także wykazują różnorodność – są kwaśne, słodkokwaśne, gorzkokwaśne po gorzkie. Najmniejsze owoce cytrusowe to kumkwaty, a jedne z największych to cytron Maxima lub Pomelo.

Cytrusowy owoc powstaje po zapyleniu, a do osiągnięcia dojrzałości potrzebuje – w zależności od gatunku – od 6 do 14 miesięcy. Wtedy zielona barwa skórki zmienia się w żółtą lub pomarańczową.

Owoc tworzy się w zalążni słupka. Ze ścian zalążni do wnętrza wrastają włoski, które zmieniają się stopniowo w wydłużone, pęcherzykowate twory napełnione sokiem.

Twory te rozrastając się napełniane są szczelnie sokiem stanowiąc segmenty owocu. Owoc składa się z trzech warstw – egzokarpu (zewnętrzna część skórki), mezokarpu (wewnętrzna część skórki) i endokarpu (miąższu).

Liście

Liście są główną ozdobą roślin cytrusowych. Są zimozielone (za wyjątkiem Pomarańczy Trójlistkowej), skórzaste, ciemnozielone, jajowate lub eliptyczne.

Mogą być całobrzegie lub o drobno ząbkowanych krawędziach. U niektórych gatunków występuje rozszerzony ogonek liściowy, posiadający po bokach skrzydełka (pomelo, grejpfrut).

Rośliny cytrusowe gubią dwu-trzy letnie liście. Wtedy błyszcząca blaszka liściowa traci połysk a następnie barwę, żółknie i odpada. Oryginalnym wyjątkiem wśród cytrusów jest poncirus trifoliata i jej hybrydy jak – citrumelo, cytrangi która posiada trójczłonowe liście.

Pędy

Pędy u większości gatunków cytrusów mają ciernie – zwłaszcza u młodych pestkowców – ale występują tez gatunki o małych kolcach lub całkowicie bez nich. Kolce są twarde i ostre czasem bardzo długie.

Kwiaty

Kwiaty cytrusów zasługują na szczególną uwagę ponieważ są piękne, intensywnie pachnące, z reguły białe. Młode liście, kwiaty i owoce wydzielają intensywny zapach ze względu na zawartość olejków eterycznych. Cytrus posiada kwiat, który składa się z zielonych małych, zrośniętych ze sobą działek kielicha, korony składającej się z pięciu, dość dużych białych, pięknie pachnących płatków, z pręcików i ze słupka.

U niektórych gatunków zewnętrzna strona płatków ma kolor różowy lub lekko purpurowy. W środku kwiatu znajduje się słupek rozszerzony u podstawy w kulistą zalążnie. Dookoła jest dużo pręcików, zrośniętych u podstawy.

Szyjka słupka kończy się maczugowatym, wilgotnym znamieniem, do którego przyklejają się ziarnka pyłku. Słupek jest górny, zbudowany z 8 do 15 owocolistków. Zalążnia podzielona jest na tyle samo komór.

Właściwości i zastosowanie cytrusów

Od ponad 500 lat owoce cytrusowe maja właściwości i zastosowanie lecznicze, a nawet kiedyś uważano, że mają magiczną moc. W pierwszej połowie XX wieku Amerykanie rozpowszechnili sławę owoców cytrusowych w świecie jako najzdrowszych owoców, które należy spożywać codziennie dla zdrowia i rozpoczęli ich produkcję na szeroką skalę.

Cytrusy spośród owoców uprawianych w świecie komercyjnie wyróżniają się najwyższą zawartością witaminy C. Szczególnie w okresie zimowym cytrusy są dobrym źródłem witaminy C. Już jedna duża pomarańcza czy grejpfrut pokrywa całodzienne zapotrzebowanie dorosłej osoby w tą witaminę.

Owoce cytrusowe mają też do zaoferowania związki mineralne, lekkostrawne węglowodany, niewiele kalorii oraz dużo witamin wspomagających system odpornościowy. Owoce grejpfruta zawierają duże ilości beta karotenu, który działa przeciwmiażdżycowo i przeciwnowotworowo.

Ekstrakt zawarty w miąższu i pestkach grejpfruta działa niszcząco na około 800 rodzajów bakterii i wirusów oraz na ponad 100 rodzajów grzybów chorobotwórczych. Składniki w nim zawarte przyspieszają przemianę materii, regulują trawienie i poziom cukru we krwi.

Cytrusy takie jak cytryny i pomarańcze zawierają duże ilości witaminy C, A, B1, B2, B12 i P oraz sole mineralne i pektyny, które pobudzają czynności jelit oraz przeciwdziałają wchłanianiu toksyn, zalegających w jelitach. Doskonale nadają się do diet oczyszczających czy jednodniowych diet sokowych.

Cytrusy pomagają w procesie odchudzania, a niektóre – jak mandarynki- wspomagają regenerację wątroby. Owoce cytrusowe zawierają dodatkowo kwas foliowy, wapń, potas, żelazo, fosfor.

Z cytrusów produkowane są także olejki eteryczne, które z kolei są wykorzystywane do produkcji perfum i kosmetyków naturalnych.

Polecam: Strefa Zieleni

Najnowsze wpisy